Senatorowie z Komisji Rodziny i Polityki Społecznej postanowili zaproponować 4 poprawki do ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, uchwalonej przez Sejm na podstawie projektu rządowego. Zakłada ona, że budżet państwa będzie opłacał składki za osoby zajmujące się dziećmi. Dzięki temu osoby nieubezpieczone, przedsiębiorcy i rolnicy zyskają analogiczne uprawnienia jak pracownicy korzystający z urlopów wychowawczych. Oznacza to, że budżet państwa opłaci składki emerytalne i rentowe osobom rezygnującym z pracy w związku z opieką nad dzieckiem, które są zatrudnione na umowę zlecenie, prowadzą firmy, a także osobom dotąd nieubezpieczonym. Zmiany obejmą także ubezpieczonych w KRUS.

Nowe przepisy wprowadzają różne podstawy wymiaru składek. Dla osób mających co najmniej 6-miesięczny staż ubezpieczeniowy bezpośrednio przed skorzystaniem z możliwości ubezpieczenia w związku z opieką nad dzieckiem będzie to 60% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Dla osób bez stażu ubezpieczeniowego, bezrobotnych oraz ze stażem krótszym niż półroczny – będzie to 75% minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Założono, że w wypadku osób, które mają co najmniej półroczny staż ubezpieczeniowy, budżet będzie finansował składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i zdrowotne. W wypadku osób dotychczas nieubezpieczonych bądź tych, których staż ubezpieczeniowy jest krótszy niż 6 miesięcy, budżet będzie finansował natomiast tylko składki na ubezpieczenia emerytalne. Osoby dotąd nieubezpieczone będą mogły wybrać system ubezpieczeń (ZUS lub KRUS). Ustawa ma wejść w życie 1 września 2013 r.

Obecnie prawo do urlopu wychowawczego przysługuje tylko osobom zatrudnionym na podstawie kodeksu pracy, funkcjonariuszom służby celnej oraz pracującym w spółdzielni członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie stanowi kwota 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Osoby prowadzące działalność gospodarczą mogą ją zawiesić na okres od 30 dni do 24 miesięcy w wypadku konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem, w tym czasie nie podlegają jednak ubezpieczeniom społecznym.

Urlop wychowawczy trwa do 3 lat; pracownik w tym czasie podlega ubezpieczeniu, ale nie otrzymuje zasiłku macierzyńskiego. Można go podzielić na maksymalnie 4 części.

Ustawa wprowadzająca roczne urlopy rodzicielskie wydłużyła okres, w którym można korzystać z urlopu wychowawczego. Wcześniej musiał być on wykorzystany, zanim dziecko skończy 4 lata, obecnie – 5 lat. Okres ten wydłużono, by rodzice mogli skorzystać ze wszystkich uprawnień związanych z opieką nad dzieckiem. Z urlopu wychowawczego mogą korzystać zarówno matka, jak i ojciec. Według resortu pracy, liczba osób korzystających z pełnego wymiaru urlopu wychowawczego systematycznie spada; w 2011 r. było ich 3 tys.

Jak stwierdził podczas posiedzenia wiceminister pracy i polityki społecznej Marek Bucior, zaproponowane rozwiązania są elementem polityki rodzinnej państwa, które powinny spowodować osłabienie negatywnych tendencji demograficznych.

Senatorowie zapoznali się także z opinią Biura Legislacyjnego Kancelarii Senatu, które zwróciło uwagę, że nowelizacja, zawierając rozwiązania o charakterze zaopatrzeniowym, osłabia ubezpieczeniowy charakter systemu emerytalnego w Polsce. Zgłosiło także uwagi kwestionujące poprawność niektórych sformułowań ustawy i wskazało na niezgodność przyjętego w niej czteroletniego okresu opieki nad dzieckiem z okresem pięcioletnim wprowadzonym niedawno do kodeksu pracy.

W trakcie dyskusji senatorowie pozytywnie ocenili zaproponowane zmiany ustawowe. Wiceminister Michał Bucior zaaprobował poprawki zaproponowane przez przedstawicielkę senackiego biura legislacyjnego. Jak poinformował, koszty wdrożenia ustawy wyniosą w 2013 r. 463 mln zł, a w 2017 r. – 2137 mln zł.

Akceptację Komisji Rodziny i Polityki Społecznej uzyskała natomiast ustawa o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nowelizacja wprowadza korzystniejsze zapisy przy ustaleniu podstawy wymiaru kapitału początkowego dla osób wracających z urlopów wychowawczych. Projekt zmian w tej sprawie przygotowali posłowie SLD. Nowela dotyczy osób, które przed 1 stycznia 1999 r. korzystały z urlopu wychowawczego i w związku z tym przepracowały tylko część roku kalendarzowego. Wskaźnik wysokości wynagrodzenia za ten rok jest obniżony, bo do jego ustalenia przyjmuje się przeciętne wynagrodzenie z całego roku, co obniża wysokość kapitału początkowego, a w przyszłości emerytury. Ustawa stanowi, że jeżeli w okresie wskazanym do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego znajduje się rok kalendarzowy, w którym ubezpieczony przebywał na urlopie wychowawczym i dlatego pozostawał w ubezpieczeniu jedynie przez cześć miesięcy tego roku, to do obliczenia stosunku wynagrodzenia uzyskanego w tym roku do przeciętnego wynagrodzenia przyjmowano by kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia odpowiednią do liczby miesięcy lub dni, w których ubezpieczony pozostawał w ubezpieczeniu, a nie z całego roku. Organ rentowy będzie przeliczał kapitał początkowy z uwzględnieniem nowych przepisów na wniosek osoby uprawnionej, a jeżeli nie wystąpi ona z takim wnioskiem – przy obliczaniu wysokości emerytury.

Podczas obrad senatorowie poparli także ustawę o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, uchwalona na podstawie projektu wniesionego przez Senat. Do nowelizacji, która stanowi wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z maja 2012 r., żadnych uwag nie zgłosił rząd.

Dzięki ustawie przedsiębiorcy korzystający m.in. ze zwolnień lekarskich i urlopów macierzyńskich będą traktowani przy naliczaniu zasiłków tak, jak osoby zatrudnione na umowę o pracę. Chodzi o przepisy dotyczące ustalania podstawy wymiaru zasiłków chorobowych i macierzyńskich dla przedsiębiorców ubezpieczonych krócej niż miesiąc.

Pytanie prawne w tej sprawie skierował do Trybunału Konstytucyjnego sąd rozpatrujący odwołanie przedsiębiorcy od decyzji naliczającej mu zasiłek chorobowy, a później macierzyński. Mężczyzna prowadził działalność gospodarczą od sierpnia 2008 r., ale dopiero w drugiej połowie marca 2009 r. zgłosił się do ubezpieczenia w ZUS jako prowadzący działalność pozarolniczą. Wcześniej był bowiem jednocześnie zatrudniony jako pracownik w spółce z o.o. i pracodawca odprowadzał za niego składki do ZUS. W kwietniu 2009 r. mężczyzna przebywał na zwolnieniu lekarskim, a następnie przejął od żony opiekę nad dzieckiem w ramach urlopu macierzyńskiego. ZUS przyznał mu zasiłki – najpierw chorobowy, potem macierzyński – ale ustalił je, biorąc pod uwagę podstawę wymiaru ustaloną proporcjonalnie za zaledwie 10 dni ubezpieczenia, czyli za okres, w którym podlegał on ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej w marcu 2009 r. Obydwa zasiłki były więc znacznie niższe, niż gdyby przyjąć jako podstawę pełną kwotę, od której przedsiębiorcy płacą składki ZUS. Przedsiębiorca poczuł się pokrzywdzony i skierował do sądu odwołanie od decyzji ZUS. Rozpoznający sprawę sąd stwierdził, że sytuacja prawna pracowników i ubezpieczonych niebędących pracownikami jest na tyle zróżnicowana, że budzi wątpliwości co do zgodności z konstytucją, dlatego skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne.

W wypadku zasiłków dla pracowników podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi wynagrodzenie, które pracownik osiągnąłby, gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy, nawet jeśli niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego.

Trybunał orzekł, że przepisy te są niezgodne z konstytucją, w tym zakresie, w jakim uniemożliwiają w odniesieniu do przedsiębiorców uzupełniania podstawy wymiaru zasiłku do pełnego miesiąca kalendarzowego. Jak podkreślił trybunał, niesprawiedliwość takiej regulacji „jest szczególnie jaskrawa w odniesieniu do grupy osób samozatrudnionych, które do podjęcia działalności gospodarczej zostały często zmuszone niezależnymi od nich okolicznościami i niejednokrotnie znajdują się w sytuacji życiowej nie lepszej niż pracownicy”. W nowelizacji wprowadzono więc zasadę, zgodnie z którą do ubezpieczonych niebędących pracownikami stosować się będzie podobne zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłków, jak w wypadku ubezpieczonych będących pracownikami. W wypadku, gdy niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia, a okres ubezpieczenia chorobowego rozpoczął się nie później niż 30 dni od ustania ubezpieczenia chorobowego z innego tytułu, podstawę wymiaru zasiłku stanowić będzie pełna zadeklarowana kwota, nieograniczona do faktycznie „przepracowanych” dni miesiąca. Dotychczas tą podstawą była wartość deklarowanej kwoty zmniejszona proporcjonalnie do „przepracowanych” dni miesiąca. Ustawa obejmuje także inne zasiłki wypłacane na podstawie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego.