Sprawy międzynarodowe

„Demokracja a prawa człowieka. Rola parlamentów narodowych we wdrażaniu standardów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka” to temat międzynarodowej konferencji, która odbyła się w Senacie 12 maja 2015 r. Zorganizowała ją Komisja Praw Człowieka, Praworządności i Petycji we współpracy z Helsińską Fundacją Praw Człowieka, Fundacją Nuffield i Middlesex University w Londynie. Gośćmi Senatu byli m.in. dyrektor Sekretariatu Komisji Prawnej i Praw Człowieka Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy Andrew Drzemczewski, zastępca dyrektora Departamentu Wykonywania Orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Rady Europy Fredrik Sundberg, Adam Bodnar i Dominika Bychawska-Siniarska z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, sędzia Sądu Najwyższego, członkini Krajowej Rady Sądownictwa Katarzyna Gonera, a także b. sędziowie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Zdravka Kaladjieva i Egbert Myjer.

Jak podkreślił przewodniczący komisji praw człowieka senator Michał Seweryński, wybrano taki temat konferencji, ponieważ wzbudza on zainteresowanie na całym świecie, a Europa posiada instytucje, mechanizmy i instrumenty prawne służące ochronie praw człowieka, o których warto rozmawiać. W tym kontekście Adam Bodnar z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wskazał polski Senat, który skutecznie wykonuje wyroki Trybunału Konstytucyjnego.

Podczas konferencji rozmawiano m.in. o możliwości i celowości zwiększania nadzorującej roli parlamentów, o istniejących mechanizmach nadzoru i ich skuteczności, a także o pozycji parlamentów wobec egzekutywy i innych podmiotów w procesie implementacji standardów wynikających z orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC). W czasie debaty skoncentrowano się przede wszystkim na kwestii zwiększenia roli parlamentów narodowych we wdrażaniu standardów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzeczeń ETPC.

Zdaniem Philipa Leacha z Middlesex University w Londynie parlamenty krajowe powinny być bardziej aktywne, ponieważ potrzebna jest większa skuteczność w wykonywaniu wyroków trybunału. Wśród krajów z największą liczbą nierozpatrzonych spraw, dotyczących najczęściej kwestii systemowych, wymienił Włochy, Turcję, Rosję i Ukrainę. Wskazał również na tzw. obszary oporu w przestrzeganiu praw człowieka w Europie. To przede wszystkim problemy mniejszościowe, romskie, ale też związane z systemem społecznym i gospodarczym. W opinii Philipa Leacha za zwiększeniem roli parlamentów krajowych w wykonywaniu wyroków ETPC przemawiają 2 aspekty – pragmatyczny, czyli związany z wydajnością rządów w tym względzie, oraz wykorzystujący legitymację demokratyczną. Dlatego należy się zastanowić, co mogą zrobić parlamenty, aby wyroki były wykonywane sprawnie i skutecznie, w jaki sposób powinny działać komisje praw człowieka, jak współpracować z organizacjami pozarządowymi, w jaki sposób sprawować nadzór nad działaniami rządu i pracami ustawodawczymi, a także jaki powinien być system raportowania. W opinii Philipa Leacha w poszczególnych krajach sprawdzają się różne rozwiązania, dlatego nie należy wspierać jednego obowiązującego modelu, choć każdy kraj powinien taki model wypracować. „Oczywiście, wykonywanie wyroków ETPC ma charakter polityczny. Większe zaangażowanie parlamentu mogłoby utrudnić lub opóźnić ten proces. Są takie głosy. Myślę, że nie są one do końca słuszne. Uważam, że parlamentarzyści powinni mieć możliwość pociągnięcia rządu do odpowiedzialności za niewykonywanie tych wyroków” – powiedział.

Christian de Vos z Open Society Justice Initiative (sieć fundacji udzielających wsparcia w procesach o naruszenie praw człowieka, m.in. w sprawie wytoczonej przez Al-Nashiriego przeciwko Polsce przed ETPC) był zdania, że im więcej stron angażuje się w ten proces, tym później dochodzi do wykonywania wyroków, zwłaszcza jednak parlamentarzyści powinni w nim brać udział. „Z jednej strony, chcemy mieć wydajność, skuteczność i szybkość, ale z drugiej, chcemy mieć legitymację demokratyczną. Nie da się uniknąć tego, że wdrażanie wyroków zawsze ma kontekst polityczny” – podsumował.

O polskiej praktyce wykonywania wyroków ETPC mówił Adam Bodnar z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Jak zauważył, nasz kraj buduje dopiero system nadzoru parlamentarnego. „Mamy sukcesy, ale mamy też problemy, takie jak przetrzymywanie w areszcie, złe warunki w więzieniach, naruszanie prawa do zgromadzeń czy do swobody wypowiedzi” – zaznaczył. Podkreślił jednocześnie sukces Senatu, który wprowadził w życie system skutecznego wykonywania wyroków Trybunału Konstytucyjnego.

Fredrik Sundberg z Departamentu Wykonywania Wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Rady Europy wskazywał, że Komitet Ministrów Rady Europy nie interesuje się tym, kto wykonuje wyrok – parlament, rząd, władza sądownicza czy np. niezależny organ. Jak przypomniał, decyzja o tym, kto powinien podjąć działania, to kwestia ustaleń na szczeblu krajowym. Według Fredrika Sundberga najważniejsze jest podjęcie działań zaradczych w rozsądnych ramach czasowych.

Prof. Başak Çali z tureckiego Uniwersytetu Koç mówiła, że wdrażanie wyroków w dużej mierze zależy od woli zmian i zdolności ich wprowadzenia w konkretnych państwach. Instytucje międzynarodowe, jak dodała, to gracze zewnętrzni, którzy mogą informować, przypominać, wskazywać, wydawać rezolucje, ale to podmioty krajowe muszą mieć możliwość i chęć działania.

Uczestnicy senackiej konferencji byli zgodni, że parlamenty narodowe odgrywają istotną rolę w procesie ochrony praw człowieka, a ich zadaniem jest tworzenie mechanizmów monitorowania i kontroli wykonywania wyroków ETPC. Zastanawiano się nad pozycją władzy ustawodawczej i jej relacjami z władzą wykonawczą i innymi podmiotami w procesie wcielania w życie standardów wynikających z orzeczeń trybunału. Jak wskazywano, parlamenty powinny być aktywne nie tylko w tworzeniu prawa, ale także w monitorowaniu działań poszczególnych organów władzy w sferze ochrony praw człowieka i przestrzegania zasad praworządności. Mogłyby się one zająć opracowywaniem nowelizacji inspirowanych orzeczeniami ETPC, analizą aktów prawnych, oceną wdrażania międzynarodowych zobowiązań, kontrolą skuteczności krajowych systemów ochrony praw człowieka, opracowywaniem raportów, organizowaniem seminariów i konferencji oraz szeroko pojętą promocją tej problematyki. Parlamentarzyści powinni budować i utrzymywać stałe i efektywne relacje z podmiotami zaangażowanymi w ochronę praw człowieka, np. z prawnikami, środowiskami akademickimi czy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego.

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności weszła w życie w 1953 r., a Polska ratyfikowała ją w 1993 r. Na podstawie konwencji w 1959 r. powołano do życia Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Przystępując do konwencji, Polska zobowiązała się do wykonywania orzeczeń ETPC w sprawach, w których jest stroną postępowania.