Senat i senatorowie

O potrzebie zmiany ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i kompleksowego uregulowania problematyki związanej z resocjalizacją i funkcjonowaniem młodzieżowych ośrodków wychowawczych w kontekście rządowego projektu ustawy o wspieraniu i resocjalizacji, przygotowanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości, debatowali 30 września 2021 r. w Senacie uczestnicy posiedzenia Parlamentarnego Zespołu Obrony Praworządności. Zdaniem przedstawicieli Najwyższej Izby Kontroli, Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Stowarzyszenia Adwokackiego Defensor Iuris, a także NSZZ Pracowników Schronisk dla Nieletnich i Zakładów Poprawczych Polsce potrzebna jest zasadnicza zmiana w postępowaniu z nieletnimi, których zachowanie doprowadziło do konfliktu z prawem i umieszczenia w placówkach resocjalizacyjnych. Niestety, ciągle aktualna jest większość rekomendacji NIK zawartych w raporcie z 2009 r., dotyczącym wyników kontroli funkcjonowania zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Podczas posiedzenia zawarte w nim ustalenia i postulaty przypomnieli wicedyrektor Departamentu Nauki, Oświaty i Dziedzictwa i doradca ekonomiczny Grzegorz Jasionek. Podjęcie kontroli uzasadniały informacje o wzroście przestępczości wśród nieletnich oraz brutalizacji zachowań nieletnich przebywających w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich. Przeprowadzone przez NIK kontrole rozpoznawcze wskazały na liczne nieprawidłowości i wysokie koszty utrzymania nieletnich w tych placówkach, a także brak skutecznego nadzoru ze strony ministra sprawiedliwości. W swoim raporcie NIK negatywnie oceniła funkcjonowanie systemu resocjalizacji nieletnich, uznając go za niepełny i niespójny. Jak stwierdzono, znaczna część zadań powierzonych skontrolowanym jednostkom nie była wykonywana lub wykonywano ją niezgodnie z obowiązującymi przepisami.

Wprowadzając w problematykę posiedzenia, wicemarszałkini Gabriela Morawska-Stanecka podkreśliła, że od wielu lat praktycy, naukowcy, a także rzecznik praw obywatelskich i NIK apelują o gruntowną zmianę  ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jak wskazała, podstawowym problemem jest brak efektywności działań podejmowanych przez placówki, których podstawowym celem powinno być „wyrwanie” młodych ludzi, których zachowanie wymagało interwencji organów państwowych, spod demoralizującego wpływu ich dysfunkcyjnego, często traumatycznego, środowiska rodzinnego i rówieśniczego. Niestety, pomoc oferowana w tych placówkach polega przed wszystkim na rozwiązaniach siłowych, egzekwowaniu dyscypliny i podporządkowaniu się rygorom.  Można nawet wysnuć taką prawidłowość, że im lepiej nieletni funkcjonuje w placówce resocjalizacyjnej, tym gorzej odnajduje się potem w środowisku otwartym, wolnościowym. Zdaniem wicemarszałkini nieletni to grupa w szczególny sposób narażona na przemoc, dlatego młodzieżowe ośrodki wychowawcze powinny oferować kompleksową resocjalizację – psychologiczną, medyczną, socjalną, tak by po opuszczeniu placówki młody człowiek był przystosowany do życia w społeczeństwie. „Niestety, nie spotkałam się w mojej praktyce adwokackiej, by osoba z prawomocnym wyrokiem pochodząca z dysfunkcyjnej rodziny, zamknięta w poprawczaku, nie weszła tam w środowisko przestępcze, które określiło jej dalsze losy” – mówiła wicemarszałkini Gabriela Morawska-Stanecka. Jak zauważyła, w Polsce system postpenitencjarny nie działa, podobnie dzieje się w wypadku wychowanków ośrodków młodzieżowych. W ocenie wicemarszałkini przygotowany przez resort sprawiedliwości projektustawy o wspieraniu i resocjalizacji  należy potraktować jako podstawę do dyskusji na temat koniecznych zmian i kształtu filozofii postępowania z nieletnimi.

Zdaniem przewodniczącego Komisji Ustawodawczej senatora Krzysztofa Kwiatkowskiego zespół podjął niezwykle trudny temat, a materia z którą przyszło mu się zmierzyć, jest szczególnie delikatna. Jak ocenił, w Polsce mamy system, który nie gwarantuje skutecznej resocjalizacji nieletnich. Niestety, często nikt nie umie im pomóc w wyzwoleniu się z uzależnienia czy przepracowaniu traum i rozwiązaniu problemów wynikających z „demonów przeszłości”. Z drugiej strony, w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych pracują ludzie z pasją, których wynagrodzenia są nieadekwetne do ich trudnej i stresującej pracy. Środków brakuje zresztą na wszystko, a przecież nie może być tak w XXI w., że mamy dzieci i młodzież drugiej kategorii, pozbawione wakacji, niezbędnej opieki psychologicznej i psychiatrycznej. Środków brakuje również na wyposażenie placówek i dokształcanie ich pracowników. Senator Krzysztof Kwiatkowski podkreślił, że zespół zajmuje się tym tematem w wyjątkowym dniu – ogłoszenia przez NIK wyników kontroli Funduszu Sprawiedliwości, a to właśnie ten fundusz, mający w nazwie pomoc postpenitencjarną, miał finansować np. zapewnienie lokali socjalnych czy przejściowych przeznaczonych dla młodzieży po opuszczeniu schroniska dla nieletnich. Okazało się jednak, że w Polsce nie ma pieniędzy na taką pomoc dla dzieci, ponieważ Fundusz Sprawiedliwości jest niesprawiedliwy, uznaniowy i nieodpowiadający na potrzeby tych, do których pomoc powinna trafić.

Podsumowując obrady, przewodniczący Parlamentarnego Zespołu Obrony Praworządności poseł Piotr Zientarski podkreślił, że obrona praworządności to nie tylko obowiązek przestrzegania prawa przez instytucje państwa i jego dorosłych obywateli, ale także stworzenie warunków do tego od samego zarania, od najmłodszych lat. Za niepokojące uznał, że 5 lat po wyjściu z młodzieżowej placówki resocjalizacyjnej 60% osób jest skazanych prawomocnym wyrokiem. Oznacza to, że proces rehabilitacji zakończył się fiaskiem, a demoralizacja jest pogłębiana. Dzieje się tak m.in. dzięki ogromnemu niedofinansowaniu placówek, traktowaniu ich jako „worka”, do którego wrzuca się młodocianych bez żadnej segregacji, zdiagnozowania przyczyn, które doprowadziły do niebezpiecznych zachowań czy konfliktu z prawem.  Poseł podkreślił też, że praca w tych ośrodkach zbliżona jest do służby więziennej, a za tym muszą iść pieniądze, bez tego nie będzie można skutecznie wykonywać nawet najlepszej ustawy. Trzeba wreszcie stworzyć efekt synergii, który postulował Marcin Wolny z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Jeśli obecnie resocjalizacją nieletnich zajmuje się 5 ministerstw, to nie wiadomo, kto tak naprawdę za co odpowiada, a bez tego nie doprowadzimy do skutecznej resocjalizacji.