Narzędzia:

Posiedzenie: 64. posiedzenie Senatu RP VIII kadencji, 2 dzień


5 i 6 listopada 2014 r.
Przemówienia z dnia poprzedniego

Przemówienie senatora Tadeusza Kopcia w dyskusji nad punktem 6. porządku obrad

Przemówienie senatora Tadeusza Kopcia w dyskusji nad punktem 6. porządku obrad

W Polsce brakowało do tej pory kompleksowego aktu prawnego mającego na celu ochronę świadka i pokrzywdzonego, w przypadku których zachodzi zagrożenie ich życia lub zdrowia wynikające ze złożenia zeznań lub wyjaśnień obciążających sprawcę przestępstwa lub też z samego faktu uczestnictwa w postępowaniu karnym. Nie istniał również, jak wskazują autorzy projektowanej ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, jednolity akt normatywny określający środki i sposoby pomocy, która może być udzielona takim osobom przez państwo.

Funkcjonujący obecnie system wsparcia i ochrony odnosi się przede wszystkim do świadka koronnego, a więc skruszonego przestępcy. Przewidziane przez ten system środki są jednak niedostępne dla uczciwego obywatela. Tymczasem kodeks postępowania karnego, jak podają dalej wspomniani autorzy, w art. 2 §1 pkt 3 uznaje uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego za jeden z celów postępowania. To założenie nie zostało jednak, jak dotąd, w pełni zrealizowane, mimo że ostatnie zmiany tego kodeksu przyczyniają się do zrównania praw pokrzywdzonego i podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym.

Generalnym celem omawianej ustawy było i jest stworzenie kompleksowej regulacji poświęconej ochronie pokrzywdzonych i świadków, których zdrowie i życie są zagrożone, w celu uchronienia ich przed zastraszeniem i odwetem, a także zapewnienia im prawidłowego uczestnictwa w postępowaniu. Ustawa stanowi również formę realizacji ogólnego celu postępowania karnego, wyrażonego w art. 2 §1 pkt 3 k.p.k., zgodnie z którym w postępowaniu karnym uwzględnia się prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Autorzy wskazują także, że obejmuje ona też implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, a także dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony.

Osiągnięcie omawianego tu celu jest szczególnie istotne z uwagi na doniosłą rolę, jaką świadkowie odgrywają w zdobywaniu materiału dowodowego przez organy prowadzące postępowanie karne. Mimo postępu w wielu dziedzinach nauk oraz osiągnięć kryminalistyki, w postępowaniu tym nadal znaczącą rolę odgrywają zeznania świadków i pokrzywdzonych. Osobowe źródła dowodowe zapewniają blisko 90% informacji stanowiących podstawę wydawanych decyzji procesowych. Dowody osobowe są też łatwiejsze do pozyskania, zwłaszcza w przypadku poważnej przestępczości zorganizowanej, popełnianej przez profesjonalnych sprawców. Ponadto pozwalają one zazwyczaj na pełną rekonstrukcję wydarzeń w przeciwieństwie do ekspertyz, wyników badań medycznych i kryminalistycznych, które jedynie potwierdzają lub wykluczają pewne fakty – dodają autorzy ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.

Omawiana tu ustawa umożliwi zatem ochronę takich osób w wypadku zagrożenia ich życia lub zdrowia oraz udzielenie im wszelkiej niezbędnej pomocy. Podkreślić jeszcze trzeba, że regulacje tej ustawy rozciągnięte zostały także na osoby najbliższe dla pokrzywdzonych i świadków w rozumieniu kodeksu karnego.

To ostatnie rozwiązanie jest niezbędne z uwagi na konieczność zapewnienia całościowej i skutecznej ochrony osób uczestniczących w postępowaniu karnym, bowiem potencjalne zagrożenie dla osób najbliższych w oczywisty sposób wpływa na świadka i jego wolę współpracy z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Przemówienie senatora Ryszarda Knosali w dyskusji nad punktem 6. porządku obrad

Przemówienie senatora Ryszarda Knosali w dyskusji nad punktem 6. porządku obrad

Opracowanie projektu ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka wynika z chęci kompleksowego uregulowania zasad, na jakich możliwe będzie udzielanie ochrony świadkowi lub pokrzywdzonemu w związku z toczącym się postępowaniem karnym lub karnoskarbowym, w którym biorą oni udział. Oczywiście istnieją pewne przepisy regulujące przedmiotowe zagadnienie, jednakże najczęściej mają one charakter cząstkowy i są rozproszone po różnych aktach normatywnych i pozanormatywnych, przez co mają różną rangę. Projekt ustawy co do zasady nie zastępuje istniejących obecnie instytucji ochrony, ale raczej stanowi ich uzupełnienie, skupiając się na świadku i pokrzywdzonym. Projekt dotyczy sytuacji skrajnych, kiedy zagrożone będzie zdrowie lub życie wspomnianych uczestników postępowania. W wymiarze procesowym zapewnienie takiej ochrony ma gwarantować prawidłowe uczestnictwo w postępowaniu, chociażby poprzez umożliwienie złożenia zeznań bez ryzyka zastraszania bądź odwetu ze strony oskarżonego, oraz zapobiegać wtórnej wiktymizacji pokrzywdzonych. Wielu ekspertów podkreśla również, że projekt ustawy w końcu doprowadzi do sytuacji, że nie tylko świadek koronny, a więc skruszony przestępca, ale również uczciwy obywatel składający zeznania będzie mógł liczyć na stosowną ochronę ze strony państwa.

Już na początku warto zauważyć, że na podstawie projektowanej ustawy możliwe będzie objęcie ochroną i pomocą nie tylko pokrzywdzonego lub świadka, ale także osób im najbliższych w rozumieniu art. 115 §11 kodeksu karnego. W każdym przypadku jednak musi być spełniony elementarny warunek polegający na istnieniu zagrożenia dla życia lub zdrowia tych osób, co ma związek z toczącym się lub zakończonym postępowaniem karnym lub karnoskarbowym. Przepisy ustawy znajdą zastosowanie nawet jeszcze przed wszczęciem wyżej wymienionych postępowań, czyli w toku prowadzonych czynności operacyjno-rozpoznawczych lub postępowania sprawdzającego, o ile oczywiście stwierdzone zostanie zagrożenie życia lub zdrowia. Ogólne wytyczne co do stopnia zagrożenia zapisano w art. 2 projektu ustawy.

W omawianym akcie zaproponowano trzy środki pomocy i ochrony: ochronę na czas czynności procesowej, ochronę osobistą oraz pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wszystkie te środki należeć będą do gestii komendanta wojewódzkiego lub stołecznego Policji. Komendant będzie działał albo na wniosek pokrzywdzonego lub świadka, złożony za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie lub sądu, albo też na wniosek organu prowadzącego postępowanie lub sądu – wniosek taki wymagał będzie zgody pokrzywdzonego lub świadka. Przyjęta kolejność, w jakiej wymieniono dostępne środki pomocy i ochrony, nie jest przypadkowa i wynika z pewnego rodzaju gradacji stopnia zapewnionej ochrony.

W pierwszym przypadku mamy do czynienia jedynie z czasowym zapewnieniem ochrony, która w istocie polegać będzie na zapewnieniu obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej w trakcie czynności procesowej z jej udziałem, w drodze do miejsca przeprowadzenia tej czynności lub w drodze powrotnej. Ochrona osobista nie będzie realizowana doraźnie w związku z wykonywaniem określonej czynności, ale długookresowo. Przesłanką zastosowania tego środka będzie przede wszystkim wysoki stopień zagrożenia życia lub zdrowia osoby chronionej. Co do zasady pomoc tego rodzaju będzie udzielana w toku postępowania karnego lub karnoskarbowego prowadzonego w najcięższych sprawach, gdzie przepisy przewidują pierwszoinstancyjną właściwość sądu okręgowego.

Projekt ustawy określa pięć sposobów realizowania ochrony osobistej, począwszy od stałej lub czasowej obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej poprzez czasową obserwację osoby chronionej i otoczenia w którym przebywa, a skończywszy na wskazaniu osobie chronionej bezpiecznego miejsca przebywania oraz czasu i bezpiecznego sposobu przemieszczania się, a także określeniu zakresu, warunków i sposobu kontaktowania się osoby chronionej z innymi osobami. Ostatni z przewidzianych projektem ustawy środków pomocy i ochrony będzie stosowany w okolicznościach podobnych jak w przypadku pomocy osobistej. Środek ten stosowany będzie jednak wyłącznie wtedy, gdy inne środki ochrony i pomocy mogłyby okazać się niewystarczające. Pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu w praktyce może oznaczać udostępnienie lokalu, pomoc w wynajęciu mieszkania, pomoc w przeprowadzce i zagospodarowaniu, a także pomoc w załatwieniu ważnych spraw bytowych związanych ze zmianą miejsca zamieszkania. Oczywiście może okazać się, że dla zapewnienia skuteczności tego rodzaju ochrony osoba chroniona musi diametralnie zmienić swoje życie, włączając w to także pewne ograniczenia w podjęciu lub kontynuowaniu zatrudnienia. Wówczas, zgodnie z art. 7 projektu ustawy, możliwe będzie udzielenie jej wsparcia finansowego na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych – nie więcej niż 3500 zł miesięcznie, a dla osoby małoletniej 200 zł miesięcznie.

Dodatkowo pomoc finansowa dotyczyć może kosztów udostępnienia lub wynajęcia lokalu mieszkalnego, a także kosztów uzyskania świadczeń opieki zdrowotnej. Jeśli zaś chodzi o inne ograniczenia, to mogą one dotyczyć konieczności zmiany lekarzy i placówek świadczących pomoc zdrowotną na te, które wskaże komendant wojewódzki Policji, a także konieczności przekazywania wszelkiej korespondencji wyłącznie za pośrednictwem wskazanej komendy Policji. Szczegóły dotyczące zasad pośrednictwa policji w przekazywaniu korespondencji i przekazów pocztowych opisano w art. 8 i 9 projektu ustawy.

Z punktu widzenia organizacji pomocy istotną rolę odgrywać będzie koordynator do spraw ochrony i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Koordynator taki powoływany będzie w komendzie wojewódzkiej Policji. Główną jego rolą będzie zapewnienie współdziałania jednostek Policji w zakresie stosowania środków ochrony i pomocy. Ponadto w art. 13 projektu ustawy zapisano, że osoba chroniona będzie musiała złożyć pisemne zobowiązanie do przestrzegania zasad ochrony i udzielonych jej w tym zakresie zaleceń oraz do wykonywania stosownych obowiązków ustawowych oraz obowiązków wynikających z prawomocnych orzeczeń lub decyzji w przypadku objęcia jej środkiem w postaci zmiany miejsca pobytu. Przykładowo, zgodnie z proponowanym art. 15 ust. 1 osoba chroniona – z wyjątkiem środka w postaci ochrony na czas czynności procesowej – będzie miała obowiązek przekazywania właściwej jednostce Policji informacji niezbędnych do prawidłowej realizacji pomocy i ochrony, w tym informacji dotyczących kontaktów rodzinnych i towarzyskich, stanu majątkowego oraz stanu zdrowia. W przepisach projektu ustawy uwzględniono także możliwość dostosowania zastosowanych środków ochrony i pomocy do aktualnych potrzeb i okoliczności.

Przyznany środek pomocy i ochrony zostaje uchylony nie tylko w przypadku, kiedy ustały przesłanki jego zastosowania, ale także na wniosek osoby chronionej. Uchylenie takie może nastąpić również wówczas, gdy osoba chroniona nie złoży pisemnego zobowiązania, o którym mowa w art. 13 projektu ustawy lub gdy bezpodstawnie uchyla się od składania zeznań w toku postępowania, w związku z którym zastosowano dany środek. Oczywiście uchylenie środka następuje także na wniosek samego zainteresowanego. Przesłanki fakultatywnego uchylenia zachodzą między innymi w przypadku postawienia zarzutów o składanie fałszywych zeznań, zatajenia lub umyślnego wprowadzenia w błąd co do występowania przesłanek udzielenia środka ochrony, nieprzestrzegania zasad i zaleceń dotyczących danego środka pomocy i ochrony, a także korzystania z niego w sposób niezgodny z przeznaczeniem.

Warto mieć także na uwadze, że projekt ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka stanowi także implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, a także dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony. W tym zakresie kluczową rolę odgrywa zapisana w projekcie ustawy nowelizacja kodeksu postępowania karnego, a przede wszystkim dodanie do jego treści rozdziałów 66j i 66k dotyczących odpowiednio wystąpienia do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie europejskiego nakazu ochrony oraz wystąpienia państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie europejskiego nakazu ochrony. Właściwe wdrożenie nowych rozwiązań wymaga także wielu zmian dostosowawczych, w szczególności w przepisach kodeksu postępowania karnego, kodeksu karnego wykonawczego, ustawy o Policji oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych.

Wysoka Izbo, aby lepiej zrozumieć wagę przyjmowanych zapisów, dodam jeszcze, że obecnie około 90% informacji stanowiących podstawę orzekania w procesie karnym pochodzi właśnie z zeznań świadków, zatem w pewnym sensie możliwość uzyskania pełnych i wiarygodnych zeznań świadków rzutuje na skuteczność wymiaru sprawiedliwości. Dlatego też uważam, że przyjęcie stosownych gwarancji, o których mowa w niniejszym projekcie ustawy, jest niezwykle istotne. Dziękuję za uwagę.